TÜRK KOOPERATİFÇİLİĞİNİN DÖNEMSEL ANALİZİ (1950-1960 DÖNEMİ)
DOI:
https://doi.org/10.15659/3.sektor-sosyal-ekonomi.17.12.846Anahtar Kelimeler:
Kooperatif- 1950-1960 dönemi- ekonomi- Colombain projesi- sürdürülebilir kalkınma- Celal BayarÖzet
1950-1960 dönemi, II. Dünya Savaşı’nın sona erdiği, ekonomide canlanmaların başladığı ve çok partili siyasal hayata geçişle birlikte ilk iktidar değişiminin yaşandığı bir dönemdir. İktidara gelen yeni hükümet, hükümet programlarında da bahsettiği özel sektör eliyle iktisadi kalkınma politikasını benimsemiştir. Atatürk’ün vefatı ve arkasından II. Dünya Savaşı yıllarında yaşanan sıkıntılar sebebiyle ekonominin durgunlaşması sonucu kooperatifçilik hareketleri yavaşlamıştır. Çok partili siyasal hayata geçilmesi, ekonominin dış yardım ve yabancı sermayeye açılması ile savaş yıllarında özel sermaye birikiminin ileri boyutlara ulaşması, ekonomik ve sosyal gelişme için uygun ortamı hazırlamıştır. Liberal politikaların ön plana çıktığı bu süreçte, özellikle dönemin ilk yarısında, ekonomi önemli oranda büyümüştür. Bu gelişmede tarım sektörünün rolü önemlidir. Hızlı makineleşme, yeni alanların üretime açılması ve mevsim şartlarının elverişliliği ile tarım kesimi hızla gelişmiştir. Buna bağlı olarak tarımsal girdileri kullanan gıda, tütün, dokuma gibi sanayi dalları gelişmiştir. Özellikle dayanıksız tüketim malları üretimi, tüm nüfusun ihtiyaçlarını karşılayacak seviyede artmıştır. Hizmet sektörü de ticaret, ulaştırma, inşaat başta olmak üzere bu dönemde önemli ilerlemeler kaydetmiştir.
Bu on yıllık süreçte ortalama %6,3 oranında büyüyen Türkiye ekonomisindeki iyileşme, kooperatifçilik alanına da yansımıştır. Cumhuriyet Dönemi, kooperatifçilik sektörü için çok verimli geçmiştir. Yasal düzenlemeler ve kurulan yeni kooperatifler ile kooperatifçilik fikri yayılmış, sağlam bir altyapı oluşturulmuştur. Bu altyapıyı devralan yeni hükümet de hükümet programlarında, kooperatiflere gereken önemin verilmesi, kooperatifçilik yasal düzenlemelerinin yapılması mevzularına yer vermiştir. Nitekim 1951 yılında, ilk esnaf ve sanatkârlar kefalet kooperatifi olan Ankara Esnaf Kefalet Kooperatifi kurulmuştur. Böylece esnaf, sanatkâr ve küçük sanayicinin kredi sorunu çözülmüştür. Kısa zamanda sayıları artan bu kooperatifler 1954 yılında ilk Esnaf Kefalet Kooperatifleri Birliği’ni kurmuştur. Yine 1951 yılında, şeker sanayinin geliştirilmesi amacıyla ilk pancar ekicileri kooperatifi kurulmuştur. Zamanla sayıları artan ve PANKOBİRLİK adıyla üst birliklerini kuran bu kooperatifler, ülke tarımının gelişmesine önemli katkılar yapmıştır. Bunların kredi ve enerji gibi ihtiyaçlarını karşılamak için de 1953’te Şekerbank açılmıştır. Temelleri daha eskiye dayanan tarım kredi kooperatifleri ile tarım satış kooperatiflerinin sayıları ile bu işletmelere kullandırılan kredi miktarı da dönem süresince ciddi olarak artmıştır. Ülkemizdeki ilk sigorta kooperatifi de bu dönemde kurulmuştur. Ortaklarının sigorta ihtiyaçlarına cevap vermek amacı güden bu kooperatifin ilk örneği, 1958 yılında kurulan Birlik Sigortadır.
Yeni bir kooperatif kanunu çıkarılması fikriyle bu dönemde çeşitli kanun projeleri hazırlanmıştır. Bunlardan biri Colombain projesidir. Kooperatifçilik alanındaki eksiklerin giderilmesi amacıyla ülkemize gelen Colombain, aslında yetişmiş tecrübeli kooperatifçilerimizin bulunduğunu, ihtiyacın kooperatifçilik fikrinin tam anlamıyla yasalara yansıtılması olduğunu vurgulamıştır. Bu amaçla da bir kanun tasarısı hazırlamıştır. Colombain’in projesi Yusuf Sami Atasagun’un da bir proje kapsamında hazırladığı kanun tasarısı ile birleştirilip meclise sunulmuştur. Başka kanun tasarıları da meclise sunulmuş olsa da bir kooperatifçilik kanununun çıkması 1969 yılını bulmuştur. Onun yerine, 1956 yılında çıkarılan yeni Türk Ticaret Kanunu’nda kooperatif şirketler yeniden düzenlenmiştir. Kanun hazırlığı gelişmeleri ise özellikle basında yankı uyandırmıştır.
Kooperatifçilik hareketlerinin anlatıldığı bu çalışmanın amacı, hem ekonomik hem sosyal hayatta önemli bir yeri olan kooperatifleri dönemsel olarak inceleyip analizler yapmaktır. Siyasal hayatta yaşanan değişimlerin ekonomideki değişmelerle birleşmesi sonucunun, kooperatifler üzerindeki etkisinden bahsetmektir. Olumlu gelişmeler kaydedilen bu süreçte, çözülemeyen sorunlar da mevcuttur. Bir kooperatifler kanununun çıkarılamaması ve kooperatifçilik eğitiminin yeterli olmayışı bu dönemde öne çıkan en önemli sorunlardır. Elbette her dönemin olduğu gibi bu dönemin de hem olumlu hem olumsuz yönleri mevcuttur. Olması gerekenin maksimum kârı hedeflemek yerine, sürdürülebilir ekonomik ve sosyal kalkınmayı amaç edinmek olduğu kooperatifçiliğin, tüm eksiklerine rağmen, bu dönemde sağlam temeller attığı görülmektedir. Öyle ki birçoğu halen faaliyetlerini sürdürmektedir.
